صاپ اۇوازدان عمله گلیأن سسلره چکیملی سسلر دیییلیأر. تۆرکمن دیلینده 9 سانئ چکیملی بار: ای ی، آ ا، اۆ ۆ، اؤ ؤ، او و، اۇ ۇ، ائ ئ، اِ ـِـ ه، أ ـَـ. اۇلار آیدئلاندا، اؤیکندن گلیأن هۇوا آغئز بۇشلوغئندا پأسگلسیز چئقئپ گیدیأر.
تۆرکمن دیلینینگ چکیملیلری سؤز ایچینده هم غئسغا هم اوزئن آیدئلئپ اولانئلیار. بیر نأچه سؤزلرده چکیملیلرینگ اوزئن یا-دا غئسغا آیدئلماغئ سؤزۆنگ مانئسئنا تأثیر ادیأر. کأبیر سؤزلرده اۇلار غئسغا آیدئلاندا، بیر مانی، اوزئن آیدئلاندا، باشغا بیر مانئ آنگلادیار.
آق دیین سؤزۆنگ چکیملیسینی غئسغا آیتساق، بو سؤز سووونگ و شۇنگا منگزش زاتلارئنگ آقماغئنئ آنگلادیار. اگر بو سؤزۆنگ چکیملیسینی اوزالدئپ آیتساق، اۇندا باشغا مانئ، یاغنئ بیر زادئنگ رنگکینی آنگلادیار.
تۆرکمن دیلینینگ چکیملیلری اؤزلرنینگ آیدئلئشلارئ تایئندان ایکی تۇپارا بؤلۆنیأرلر: اوزئن چکیملیلر و غئسغا چکیملیلر. تۆرکمن دیلینده غئسغا و اوزئن آیدئلیان چکیملیلرینگ ایکیسینه درک هم یازوودا شۇل چکیملی اۆچین قابول ادیلن حارپئنگ اؤزی یازئلیار.
آت (مۆنۆلیأن آت، تۆپنگ آت، بأبگه آد داقئلیار).
تۆرکمن دیلینه چکیملیلر آیدئلئشلارئ بۇیونچا دیلینگ اؤنگه و ائزا حرکت اتمگی تایئندان ایکی هیلی بۇلیار:
اینچه چکیملیلر: أ -َ ، اؤ ؤ، ای ی، اۆ ۆ، اِ -ِ ه.
اینچه چکیملیلر آیدئلاندا دیل اؤنگه، آلئنقئ دیشلره طاراپ سۆیشیأر.
یۇغئن چکیملیلر: آ ا، اۇ ۇ، او و، ائ ئ.
یۇغئن چکیملیلر آیدئلاندا، دیل ائزا سۆیشیأر، آلئنقئ دیشلردن داشالیار.
تۆرکمن سؤزلرینده یا توتوش اینچه چکیملیلر، یا-دا توتوش یۇغئن چکیملیلر اولانئلیار. اۇلار غاتئشئپ بیلمهیأر.
اگر سؤزۆنگ بیرینجی بۇغنوندا اینچه چکیملیلرینگ بیری بۇلسا، اۇندا اۇنونگ سۇنگقئ بۇغونلارئنئنگ هممهسینده هم اینچه چکیملیلر بۇلیار. شیلهلیکده، اینچه چکیملیلر اؤزارا سازلاشئپ گلیأرلر.
ایش – ایشچی، ایشچیلر، ایشچیلرده، ایشچیلردأکی، ایشچیلرینگ.
اگر سؤزۆنگ بیرینجی بۇغنوندا یۇغئن چکیملیلرینگ بیری بۇلسا، اۇندا اۇنونگ سۇنگقئ بۇغونلارئنئنگ هممهسینده هم یۇغئن چکیملیلر بۇلیار.شیلهلیکده یۇغئن چکیملیلر اؤزارا سازلاشئپ گلیأرلر.
بالئق - بالئقچئلار، بالئقچئلارئنگ، بالئقچئلارئنگقئدا.
امّا باشغا دیللردن گیرن سؤزلرده و غۇشما سؤزلرده اینچه و یۇغئن چکیملیلر غاتئشئپ گلیپ بیلر.
پیۇنِر، دیرِکتۇر، تلِویزۇر، رادیۇ، پارتییا، کیتاب، دریا.
بو هیلی سؤزلره غۇشولما غۇشولاندا، اۇلارئنگ اینگ سۇنگقئ بۇغنونا سراِِتملی. اگر اۇلارئنگ سۇنگقئ بۇغنئ اینچه بۇلسا، اۇندا اینچه غۇشولمالار غۇشولیار، یۇغئن بۇلسا، اۇندا یۇغئن غۇشولمالار غۇشولیار.
پیۇنِر – پیۇنِرلر، کیتاب – کیتابئنگ، دیرِکتۇر – دیرِکتۇرئمئز.
تۆرکمن دیلینینگ چکیملیلری دیلینگ کنتلوۆگه بۇلان غاتناشئغئ تایئندان ایکی تۇپارا بؤلۆنیأر:
دار چکیملیلر: ئ، ی، و، ۆ.
دار چکیملیلر آیدئلاندا دیل کنتلوۆگه طاراپ یۇقارئ غالیار. شۇندا هۇوانئنگ یۇلئ دارالیار.
گینگ چکیملیلر : آ، أ، اۇ، اؤ، اِ.
گینگ چکیملیلر آیدئلاندا دیل کنتلِوۆکدن آشاق طاراپ غایدیار، داشلاشیار. شۇندا هۇوانئنگ گچجک یۇلئ گینگِلیأر.
سؤزلرینگ آخئرئندا گلیأن ئ، ی (y,i) دار چکیملیلری اوزئن آیدئلسا، اۇلارئنگ ائزئندان ی (ý) سسی یازئلیار.
غئی، دیی.
امّا سؤزلرینگ اۇرتاسئندا گلیأن ئ، ی (y,i) دار چکیملیلری اوزئن آیدئلسا-دا، اۇلاردان سۇنگ ی (ý) سسی یازئلمایار.
غئز، تیز، قئن، گۆندیز.
دار چکیملیلرینگ ایکینجی بوُغوندا دۆشۆپ غالماغئ اۆچين آشاقداقئ شرطلر گِرِک.
| باغئر | باغرئ |
| اۇغول | اۇغلئ |
| نبیس | نبسی |
آصئل، پاصئل، نسیل، عئلئم سؤزلرینه چکیملی بیلن باشلانیان غۇشولما غۇشولاندا، اۇلارئنگ ایکینجی بۇغنونداقئ دار چکیملیسی قادادان چئقما حؤکمۆنده دۆشۆریلیأر:
| آصئل | آصلئ |
| نسیل | نسلی |
| پاصئل | پاصلئ |
| عئلئم | عئلمئ |
آنگرئ، بأری، یۇقارئ، ایلری یالئ طاراپ گؤرکزیأن سؤزلره د، ک/ق، ر، س سسلری بیلن باشلان غۇشولمالار غۇشولاندا، اۇلارئنگ سۇنگونداقئ دار چکیملیلر دۆشۆریلیپ یازئلیار.
| بأری | بأرده | بأررأک | بأرسی | بأرلرینده |
| ایلری | ایلرده | ایلررأک | ایلرسی | ایلرلرینده |
-یئش، -ییش غۇشولئپ یاسالیان سؤزلرینگ سۇنگونا چکیملی سس بیلن باشلانیان غۇشولمالار غۇشولاندا، -یئش، -ییش غۇشولماسئنئنگ آراسئنداقئ دار چکیملیلر دۆشۆریلیپ یازئلیار.
| یاشایئش | یاشایشئمئز |
| سؤزلهییش | سؤزلهیشیمیز |
تۆرکمن دیلینینگ چکیملیلری آیدئلاندا، دۇداقلارئنگ غاتناشئپ و غاتناشمازلئغئ تایئندان ایکی تۇپارا بؤلۆنیأر:
2.دۇداقلانیان چکیملیلر : اۇ، او، اؤ، اۆ.
بو چکیملیلر آیدئلاندا دۇداقلار آکتیو غاتناشئپ، اۇلار تگلنیأر و اؤنگه طاراپ چؤمملیأر.
دۇداقلانمایان چکیملیلر: آ، أ، ئ، ی، اِ.
بو چکیملیلر آیدئلاندا، دۇداقلار غاتناشمایار.
تۆرکمن دیلیندأکی دۇداق چکیملیلر ایکی تۇپارا بؤلۆنیأر:
گینگ دۇداق چکیملیلر سادا سؤزلرینگ بیرینجی بۇغنوندا یازئلیار، سۇنگقئ بۇغونلاردا اۇ اشیدیلسه آ، اؤ اشیدیلسه -ِ یازئلیار.
اۇغلان، اؤردِک، بؤرِک، سۇغان، دۇغان.
دیلیمیزده اولانئلیان غۇشما سؤزلرده (اینِدؤردۆل، یۇلگؤرکزیجی، داشحۇووض، آیسۇلطان، مکگهجؤوِن، اۇدلوچؤپ، گۆنۇرتا) و دیرِکتۇر، تراکتۇر یالئ اینترناسیۇنال سؤزلرده گینگ دۇداق چکیملیلر دینگه بیرینجی بۇغوندا دأل، اِیسم بیلهکی بۇغونلاردا-دا یازئلیار.
گینگ دۇداق چکیملیلر (اۇ، اؤ) سادا سۆزلرینگ دینگه بیرینجی بۇغوندا یازئلیار، امّا دار دۇداق چکیملیلر (او، اۆ) سادا سؤزلرینگ ایکینجی بۇغنوندا-دا یازئلیار.
اگر-ده سادا سؤزلرینگ بیرینجی بۇغنوندا دۇداق چکیملیلرینگ (اۇ، اؤ، او، اۆ) بیری بۇلسا، اۇندا اۇلارئنگ ایکینجی بۇغنونداقئ غئسغا آیدئلیان دار چکیملیلر دۇداقلاندئرئپ (او، اۆ) یازئلیار.
اۆزۆم، غۇیون، چوقور، یۇلغوچ، یوموش.
سادا سؤزلرینگ ایکینجی بۇغنوندان سۇنگقئ بۇغونلارئندا دار دۇداق چکیملیلر (او، اۆ) یازئلمایار. ایکینجی بۇغنوندان سۇنگقئ بۇغونلاردا و اشیدیلیأن یرینده ئ، اۆ اشیدیلیأن یرینده ی یازئلیار.
اۆزۆمچیلیک، بۇلچولئق، غوشچولئق.
بیرینجی بۇغنوندا دۇداق چکیملیلردن بیری بۇلان سؤزلرینگ ایکینجی بۇغنونداقئ اوزئن آیدئلیان دار چکیملیلر دۇداقلاندئرمان یازئلیار.
اوزئن، تۇقلئنئنگ، اۆچیمیز و. ش. م.
بیرینجی بۇغنوندا دۇداق چکیملیلردن بیری بۇلان ایکی بۇغونلئ سؤزلرینگ سۇنگقئ آچئق بۇغنوندا دار دۇداق چکیملیلر یازئلمایار.
غۇشغئ، اولئ، گؤزی، تۇقلئ.
شۇنونگ یالئ سؤزلرده چکیمسیز سس بیلن باشلانیان غۇشولما یا-دا سؤز غؤشولئپ، ایکینجی بۇغونداقئ دار چکیملیلر غئسغا آیدئلسا، اۇندا اۇلار دۇداقلاندئرئپ (و، ۆ) یازئلیار.
| سؤز | غۇشولما | |
|---|---|---|
| غۇشغئ | لار | غۇشغولار |
| تۇقلئ | لار | تۇقلولار |
دار دۇداق چکیملیلر (و، ۆ) دۆیپ سؤزلرینگ یاپئق بۇغنوندا و چکیمسیزینگ اؤنگۆندن و سۇنگوندان اشیدیلن یرینده یازئلیارلار.
یازوو، غاوون، شارلاووق، گۆرلهوۆک و. ش. م.
اینترناسیۇنال سؤزلرده و "قانون، دسسور، ماضمون" یالئ سؤزلرده بیرینجی بۇغنوندا دۇداق چکیملیلر بۇلسا-بۇلماسا، اۇلارئنگ سۇنگقئ بۇغونلارئندا و دۇداق چکیملیسی اشیدیلیأن یرینده یازئلیار.
دار دۇداق چکیملیلر غۇشما سؤزلرینگ اۆچۆنجی و دؤردۆنجی بۇغونلارئندا هم یازئلیار.
اۇغولدورسون، دۆیهبۇیون، ایکوچلولئق، آتیۆورۆک و. ش. م.
سؤزلرینگ بیرینجی بۇغنوندا اوزئن آیدئلیان دار ۆ دۇداق چکیملیسیندن سۇنگ ی یازئلیار.
گۆیچ، سۆیت، اۆیرمِک، دۆیرمِک.
سؤزلرینگ بیرینجی بۇغنوندا اوزئن آیدئلیان دار و دۇداق چکیملیسیندن سۇنگ اشیدیلیأن یرینده ی یازئلیار.
دوی، غوی.
سؤزلرینگ سۇنگوندا دار و (u) دۇداق چکیملیسی آیدئلسا، اۇنونگ ائزئندان دِگیشلی یرینده و (w) یازئلیار.
سوو، غوو.
امّا سؤزلرینگ اۇرتاسئندا دار و (u) دۇداق چکیملیسی اوزئن آیدئلسا-دا، اۇنونگ ائزئندان
(w) یازئلیار.
سوو، غوو.
امّا سؤزلرینگ اۇرتاسئندا دار و (u) دۇداق چکیملیسی اوزئن آیدئلسا-دا، اۇنونگ ائزئندان و (w) یازئلمایار.
دوز، صورات.