تۆرکمن دیلی

3. سؤزلمینگ باش‌ آغضالارئ

سؤزلمی عمله گتیرمأگه، دۆزمأگه غاتناشیان سؤزلره سؤزلم آغضالارئ دیییلیأر. سینتاکتیک تایدان یرینه یتیریأن خئزمات‌لارئنا گؤرأ، سؤزلم آغضالارئ باش هم آیئقلایجئ آغضالار دیین ایکی تۇپارا بؤلۆنیأرلر.

ایه بیلن خابار سؤزلمینگ باش‌ آغضالارئ‌دئر. باش‌ آغضالار سؤزلمده باش‌ پیکیری آنگلادیارلار و سؤزلمینگ گرامماتیک اساسئ بۇلوپ خئزمات ادیأرلر. باش‌ آغضالار سؤزلمینگ اؤزنی بۇلیار.

آمان آغا اۇبادا سئلانیان یاشولئ‌دئ.

آشاغئ چئزئلان سؤزلر سؤزلمینگ باش‌ آغضالارئ‌دئر.

سؤزلمینگ آیئقلایجئ آغضالارئ سؤزلمینگ باش‌ آغضالارئ‌نئنگ هایسئ-دا بۇلسا بیرینه یا-دا اؤزارا بیری-بیرلرینه باغلانئپ، باغلان سؤزلرینی آیئقلایارلار، اۇلار دۇغروسئندا بللی بیر سۇراغا جۇغاب بۇلیارلار.

اۇلارئنگ گلیش‌لری غۇوئ دأل، بی‌بی‌نینگ دۇغانئ غۇوئ اۇقایار.

سؤزلمینگ باش‌ آغضالارئ هم، سؤزلمده یرینه یتیریأن سینتاکتیک خئزمات‌‌لارئنا گؤرأ اِیه و خابار دیین ایکی تۇپارا بؤلۆنیأرلر.

3.1 اِیه

سؤزلمده اؤزی دۇغروسئندا سؤزلِنیپ، کیم؟ نأمه؟ نیره؟ نأچه؟ دیین سۇراغ‌لارا جۇغاب بۇلیان و خابار طاراپئندان آیئقلانیان سؤزه اِیه دیییلیأر.

  • جرن صورات چکیأر.
  • آشغابات گۆنسایئن گؤرکلِنیأر.
  • دۇقوز اۆچه غالئندئ‌سئز پایلانیار.
  • دورسونئنگ یۆرگی گۆرسۆلده‌دی.

بو مئثال‌لاردا آشاغئ چئزئلان سؤزلر سؤزلمینگ ایه‌سی‌دیر.

ایه باش‌ دۆشۆمده بیرلیک و کؤپلۆک ساندا، یؤنگکمه‌سیز یا-دا آلتئ یؤنگکمأنینگ بیرینده گلیأر.

سادا و غۇشما ایه

بیر سؤزدن بۇلان ایأ سادا ایه دیییلیأر.

اۇقاماق - هممه‌لر اۆچین ضروردئر.

بیردن کؤپ سؤزدن عمله گلن ایأ غۇشما ایه دیییلیأر.

بو خابارا تۆرکمن خالقئ بگندی.

3.2 خابار

ایه دۇغروسئندا بیر زادئ خابار بریأن، ایه باراداقئ پیکیری غوتاران گؤرنۆشه گتیریأن سؤزه خابار دیییلیأر.

منینگ قاقام چۇپان.

خابار ایأنینگ نأمه ایش ادیأندیگینی، ایأ دگیشلی نأمه ایش ادیلیأندیگینی، ایأنینگ نننگسی‌دیگینی، کیم یا نأمه‌دیگینی، ترتیب تایئندان نأچِنجی‌‌دیگینی، نیره‌ده‌دیگینی، ایأنینگ اۇرنونئ، نأمه‌دن ادیلندیگینی و. ش. م گؤرکزیأر.

سادا و غۇشما خابار

بیر سؤزدن بۇلان خابارا سادا خابار دیییلیأر.

منینگ آتام گازِت‌لری سئپدئرمان اۇقایار.

بیردن کؤپ سؤزدن عمله گلن خابارا غۇشما خابار دیییلیأر.

اۇلار مئرادئنگ تکلیبینه بۇیون بۇلدولار.

غۇشما خابارئ حاصئل ادیأن سؤزلر سینتاکتیک و مانئ تایدان اؤزارا برک باغلانئشیارلار و بیله‌لیکده بیر سۇراغا جۇغاب بۇلیارلار. اۇلارئ آیراتئنلئقدا آلسانگ، اۇندا سؤزلمدن آنگلانئلیان پیکیر بولاشیار.

3.3 باش آغضالارئنگ دۆرلی سؤز تۇپارلارئندان بۇلوپ بیلشی

ایه آشاقداقئ یالئ سؤز تۇپارلارئندان بۇلوپ بیلیأر:

  1. آد‌لاردان.

    مئخمان آتانگدان اولئ (ناقئل).

  2. آد درگینه گلن صئپات‌لاردان. 

    مردینگ سؤزِم اۆیتگه‌شیک.

    اگری آزار، دۇغرئ اۇزار.

  3. سان‌لاردان.

    اۆچ بأشدن آز.

  4. چالئشمالاردان.

    من یدینجی کلاسدا اۇقایارئن.

  5. اۇرتاق ایشلیک‌‌لردن.

    ایشلمه‌دیک دیشلمز.

  6. ایشلیگینگ نأمألیم فۇرماسئندان.

    اۇقاماق پیدالئ زات.

  7. ایش آد‌لارئندان.

    بو غارایئش اۇنگا اۆیتگه‌شیک گۆیچ بردی.

  8. آد درگینه گلن ایشلیگینگ حؤکمانلئق فۇرماسئندان.

    اۇینا غاتناشمالئ‌لار تاییار.

  9. آد درگینه گلن اۆملۆک‌‌لردن.

    سنینگ وای-وایئنگ غوتارمادئ-لا.

خابار آشاقداقئ یالئ سؤزلردن بۇلوپ بیلیأر:

  1. باش‌ دۆشۆمده گلن آد‌لاردان.

    اۇراز بیزینگ موغالّئمئمئز.

  2. واغت-اۇرون هم چئقئش‌ دۆشۆمدأکی سؤزلردن.

    من بۇلسا اوروشدان اۇزالقئ سۇلدات‌‌لاردان.

  3. صئپات‌لاردان.

    بال سۆیجی، بالدان بالا سۆیجی.

  4. سان‌لاردان.

    اۇن اۇنونگ یۆز.

  5. چالئشمالاردان.

    مکتبینگ یۇلباشچئسئ سیزمی؟

  6. بار، یۇق، آز، کؤپ یالئ سؤزلردن.

    منده اربت پیکیر یۇق.

  7. خابارلئق غۇشولمالارئنئ قابول ادن سؤزلردن.

    شو گیدیشیمیزه گیتسک، بارجاق یریمیز باغلئقمئش.

  8. اؤتن، حأضیرکی و گلجک زامان ایشلیک فۇرمالارئندان.

    دۆرلی اۇت‌لار اییه‌‌نینگده ایشدأنگی آچیار، یۇقوملئ بۇلیار.

  9. ایشلیگینگ دۇواملئ اؤتن زامان فۇرماسئندان.

    آدام آقئمئ بیرجیک-ده اگسیلمه‌یأردی.

  10. ایشلیگینگ آرزوو-اؤکۆنچ فۇرماسئندان.

    شو گۆن‌لر بیر یاغئش ‌یاغسادئ.

  11. ایشلیگینگ حؤکمانلئق فۇرماسئندان.

    من ارتیر ایررأک تورمالئ.

3.4 ایه بیلن خابارئنگ ائلالاشئغئ

ایشلیکدن بۇلار خابار کؤپلنچ سؤزلمینگ ایه‌سی بیلن ساندا و یؤنگکمه‌ده ائلالاشیار، ایه بیرلیک یا کؤپلۆک سان‌لارئنگ هایسئندا گلسه خابار هم شۇل ساندا گلیأر.

ایه بیلن ایشلیکدن بۇلان خابارئنگ یؤنگکمه‌ده ائلالاشماق‌لارئ شیله بۇلیار: ایه من، بیز یالئ آد چالئشمالارئ‌نئنگ بیریندن بۇلسا، خابار منلیک یؤنگکمه‌ده ایه سن، سیز چالئشمالارئ‌نئنگ بیریندن بۇلسا، خابار سنلیک یؤنگکمه‌ده بۇلوپ، غالان یاغدای‌لارئنگ هممه‌سینده اۇللوق یؤنگکمه‌ده گلیأر.

من ائلغاپ گلدیم (ساندا و یؤنگکمه‌ده).

کأبیر سؤزلمده ایه و خابار دینگه ساندا ائلالاشیار.

چاغالار اۇیون اۇینایارلار.

ایه بیلن خابارئنگ ساندا ائلالاشماسئ اۇللوق یؤنگکمه‌ده برک دأل‌دیر، یاغنئ اۇلار ساندا ائلالاشمان هم بیلرلر. بو هیلی یاغدای کؤپلنچ سؤزلمینگ خابارئ غایدئم درجه‌سیندأکی ایشلیک‌‌لر بیلن آنگلادئلاندا بۇلیار.

شو گۆن مئخمان چاغئرئلیار.

خابار ایشلیگینگ مألیم گلجک زامانئندان یا-دا ایشلیگینگ حؤکمانلئق فۇرماسئندان بۇلاندا هم ایه بیلن خابار ائلالاشمایار. 

من اۇبا گیتجک.

خابار صئپات‌لاردان، بار، یۇق، آز، کؤپ سؤزلریندن بۇلوپ، ائزلارئندا خابارلئق غۇشولمالارئ گتیریلمه‌دیک بۇلسا، ایه کؤپلۆک ساندا بۇلسا-دا، خابار همیشه بیرلیک ساندا بۇلیار.

یانئمئزدا دپترلریمیز یۇق.

3.5 ایه بیلن خابارئنگ آراسئندا کسه چئزئغئنگ غۇیلوشئ

  1. ایه بیلن خابار، اساسان، ایشلیک‌‌لردن بیله‌کی سؤز تۇپارلارئندان بۇلوپ، سؤزلمده یاناشئق گلسه‌لر، اۇندا اۇلارئنگ آراسئندا کسه چئزئق (-) غۇیولیار.

    گزن - دریا، اۇتوران - غومرا. (ناقئل)

  2. ایه بیلن خابار باش‌ دۆشۆمدأکی سؤزلردن بۇلوپ، اۇلار یاناشئق گلن‌لرینده ایأنینگ ائزئندان کسه چئزئق غۇیولیار.

    بو - اۇغلان. اۇقاجاق - غئز.

  3. خابار بۇلوپ گلن سؤز خابارلئق غۇشولمالارئنئ قابول ادن بۇلسا.

    تۆرکمنیستانئنگ پایتاغتئ – آشغابات‌دئر.